مَسْجد جای عبادت آفریدگار و خواندن نماز که ممکن میباشد ساختمانی محدود یا این که زمین بدون سقف و دیوار باشد. مسجد قبا نخستین مسجدی میباشد که در اسلام ساخته شد.
در شریعت اسلامی، مسجد آداب و احکامی ویژه دارد. از مسجد غالباً برای عبادت جمعی و شغل‌های دینی گروهی به کارگیری میشود و مهم‌ترین عبادتی که در آن به جا میاورند، نماز جماعت میباشد.
مسجد خلال کاربرد عبادی، کارکردهای اجتماعی، سیاسی، آموزشی و قضایی برای مسلمان ها داشته که بعضی از این کارکردها تا به امروز مانده میباشد. مساجد در ایران، نقش مهمی در موفقیت انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ش جاری ساختن کردند.
فهرست
۱ مضمون‌‌شناسی
۲ مسجد در قرآن
۳ پیشینه مسجد در اسلام
۴ احکام و آداب مسجد
۵ اهمیت و فضیلت مسجد
۶ معماری
۶.۱ منبر
۶.۲ محراب
۶.۳ مناره
۶.۴ مقصوره
۷ کارکردها
۷.۱ کارکرد آموزشی
۷.۲ کارکرد اجتماعی
۸ نقش مسجد در انقلاب اسلامی جمهوری اسلامی ایران و امان مقدس
۹ جستارهای متعلق
۱۰ پانویس
۱۱ منابع
مضمون‌‌شناسی
«مسجَد» در گویش عربی به معنای نهادن پیشانی بر زمین و به خاک افتادن به علامت کمال خضوع میباشد و مسجِد به معنای جایی است که در آنجا سجده می‌نمایند.[۱] برخی معتقدند واژه و کلمه مسجد از واژه و کلمه‌ای غیر عربی «msgď» به معنای محل پرستش دریافت شد‌ه‌می‌باشد که در متن ها گویش آرامی مرتبط مسجد غدیر باباعلی ارشاد مشهد با قرن پنجم قبل از به دنیاآمدن مسیح وجود دارد.[۲] در بعد از ظهر قبل از اسلام این واژه برای اشاره به هر نقطه و معبدی بوده که در آن خدا را عبادت می‌کرده‌اند.[۳] برخی معتقدند واژه و کلمه «مساجد» در آیه چهلم سوره حج در همین مضمون به عمل رفته می باشد.[۴]
دهخدا با استناد به منابع سابق و بیان مثال‌های بسیار از آنها نوشته هست که کلمه و واژه عربی مسجد، اساسا، به طور کلمه و واژه «مَزگِت» از گویش آرامی وارد عربی و فارسی گردیده است.[۵] وی به گزارش این منابع آورده میباشد که حروف «ز»، «گ» و «ت» در عربی به «س»، «ج» و «د» عوض شده و مسجد در عربی یعنی مکان سجده کردن. به نقل این منابع، مزگت به معنای نمازخانه، خانۀ خدا، «منزل‌ای که برای پرستش معبود بسازند و هرکس خواست در آن عبادت نماید» و نظائر آن می‌آمده است.[۶]
مسجد در اصطلاح رایج فعلی به معنای عبادتگاه خاص مسلمانها و محل نماز تلاوت آنهاست. گفته‌اند از آن رو که مسلمان ها در نماز، سجده می‌نمایند و سجده غایت فروتنی در عبادت میباشد، این جای را مسجد به معنای مکان سجده نامیده‌اند. مسجد، به لحاظ دینی احکامی ویژه دارد و به لحاظ دنیوی ممکن میباشد عبارت از یک ساختمان محدود میان دیوارها یا این که یک زمین بدون سقف و دیوار باشد.[مستلزم منبع]
«مسجد جامع» نیز به معنای مسجد به فعالیت می‌رود البته غالبا منظور از این واژه مسجدهای بزرگ یا این که مساجدی در شهرها میباشد که نماز آدینه در آن اقامه میشود.[۷]
مسجد در قرآن
واژه و کلمه مسجد بیست و هشت توشه به صورت عده و مفرد در قرآن به شغل رفته میباشد که در برخی از آن ها از مداقه مسجد و حفظ آن صحبت رفته میباشد؛ برای مثال: «إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّكاةَ وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِكَ أَنْ یكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِین (ترجمه: مساجد را فقط كسی آباد میكند كه به معبود و روز قیامت ایمان آورد و نماز را برپا دارااست و زكات بدهد و از كسی جز خدا نترسد- آرزو‌است آنها هدایت یابند.)[ توبه–۱۸]
مالکیت مسجد در قرآن به معبود منسوب شده میباشد.(جن/۱۸) از امام درستگو(ع) از انگیزه احترام مساجد پرسیدند، آن حضرت در جواب گفتند: «چون مساجد منزل‌های خداوند در زمین‌اند».[۸]
در آیه ۱۲۵ سوره بقره، به مسجد مکه که به عبارتی مسجدالحرام می باشد، تحت عنوان مکانی برای عمل‌های آیینی و نیز محل گرد هم داخل شدن اشاره شده است [۹] و در آیه ۹۶ سوره آل عمران این مسجد تحت عنوان نخستین منزل‌ای که برای عبادت عموم برپا گردیده، ذکر شده هست.[۱۰]
پیشینه مسجد در اسلام
عبدالحسین زرین‌کوب:
«که بیان کرد در اسلام، دین را با هنر سازش وجود ندارد؟ برعکس، این هردو یکدیگر را در آغوش می‌کشند و آن هم در مسجد.»[۱۱]
بنابر تعالیم پیامبر اکرم(ص)، عبادت معبود و نماز، به مکانی خاص آدرس مسجد غدیر باباعلی ارشاد مشهد نیاز ندارد و در هر جایی از زمین می‌قدرت پروردگار را عبادت کرد و نماز گزارد؛ چنان که در حدیثی از آن حضرت نقل گردیده است: «جُعِلَت لِی كُلَّ أرضٍ طَیبَةٍ مَسجِداً وَ طَهوراً (تمامی زمین برای اینجانب پاک و مسجد قرار داده گردیده‌است.»[۱۲]) بدین رو، مسلمانان قبل از هجرت، جایی خاص برای نماز گزاردن نداشتند و هر جا که قابلیت آن فراهم بود نماز می‌خواندند و فرستاده(ص) همدم اشخاصی انگشت‌شمار مانند امام علی (ع) نماز را به طور مخفیانه ادا می‌کرد.[۱۳] بنابر گزارش‌هایی در منابع تاریخ اسلام، آن حضرت بعد از علنی شدن دعوت، گاهی کنار کعبه نماز می‌گزارد.[۱۴]
مسجد قبا اولیه مسجدی میباشد که در اسلام ساخته شد. وقتی پیامبر از مکه به مدینه می‌آمد، قبل از ورود به مدینه یک هفته در قبا ماند و دراین زمان به درخواست عموم مسجدی در این حوزه ایجاد کرد. بعضا گفته‌اند این مسجد به توصیه عمار یاسر تاسیس شده است.[۱۵]
با سفر مسلمانها به مدینه، رسول مکانی را برای نماز جماعت و نیز گرد هم آیی مسلمانها برگزید و با ملازمت مؤمنان آن جای را به صورتی معمولی برای این فعالیت آماده کرد. این مسجد که مسجدالنبی یا این که مسجد نبی اسم گرفت، به زودی رده ویژه‌ای نزد مسلمانها یافت و به مکانی برای عبادت، فراگیری مذهبی، فعالیتهای جمعی و تصمیم‌گیری‌های اصلی سیاسی تبدیل شد. تا قبل از این، رسول در برخی مکانهای مکه به همدم مؤمنان نماز جماعت خوانده بود اما جایی را تحت عنوان مسجد انتخاب نکرده بود.[مستلزم منبع]
مسجدْ پس از مسافرت، افزون بر عبادت، مرکزی برای اداره حکومت رزرو مسجد غدیر باباعلی ارشاد مشهد بود و آنگاه تحت عنوان مکانی آموزشی و تبلیغی نیز به کار رفت. بعدها وقتی دار‌الحکومه و مکتب ساختند، مسجد به عبادت تخصیص داده شد؛ گرچه گهگاه از آن تحت عنوان مکتب نیز به کارگیری میشد.[۱۶]
نمایی از مسجد کوفه
در جریان فتوحات عراق و شمال آفریقا در قرن اول هجری، مسلمانان با الگوبرداری از نبی اکرم(ص) در مدینه، معمولا فضایی را که در مرکز اردوگاه‌هایشان قرار داشت به مسجد اصلی تخصیص می‌دادند. با تبدیل شدن پادگانها به شهرهایی زیرا بصره، کوفه، فسطاط و قیروان این محل‌های عبادت نیز به بناهایی مستمر تبدیل شدند. از همین سر مشق در بنیانگذاری بغداد در قرن دوم هجری و قاهره در قرن چهارم هجری استعمال شد. مسلمانها در شهرهایی که فتح می‌کردند مانند دمشق، بیت المقدس و مدائن مساجد خویش را در محل معابد کلیساها و قصرها سازه می‌نهادند.[۱۷]
تاسیس مساجد بعداز مسجد قبا و مسجد النبی در دیگر مناطقی که اسلام شماره تلفن مسجد غدیر باباعلی ارشاد مشهد بدانها طرز می‌یافت، انجام می‌گرفت. در قرن اول قمری مسجد کوفه(۱۷ق.)، مسجد فسطاط(۲۱ق.) و جامع بصره(۲۴ق.) به اهتمام مسلمان ها ساخته شد.[۱۸]
به گفته ابن خلدون(م. ۸۰۸ق) دو نوع مسجد شهری وجود داشته میباشد: مساجد والا پایین اختیار دولت برای نمازهای آدینه و اجتماعات اصلی مسلمانها و مساجد خرد که توسط قسمت‌های مختلف جمعیت شهری ساخته و اداره می‌شدند. در حین اولیه معمول این بود که به تاسی از آداب و رسوم قبل از اسلام و نیز نحوه و سیره رسول در مدینه، خلفا یا این که فرمانداران منصوب آن ها اقامتگاه خویش را در کنار مسجد جامع برپا نمایند در حالی که عموم معمولی مساجد خویش را در محله ها خویشان‌ای خویش می‌ساختند. با ارتقا شدید توان و گنج امپراتوری‌های اسلامی و غیروابسته شدن اقامتگاه حاکمان، بر تعداد مساجد دولتی و غیردولتی به شدت افزوده شد. هر دو نوع معمولا به یاری عموم و درآمدهای اوقاف تأسیس و مراقبت می‌شدند.[۱۹]
کارآیی مسجد غالبا برای برپایی عبادات روزمره و نماز آدینه بوده که مردان بیشتر در آن کمپانی می‌کردند. زنان در عقب صف مردان در حالی که پرده‌ای در میان آنها و مردان بود یا این که در اتاقی جدا و یا این که در طبقه بالا در مراسم حضور داشتند.[۲۰]
به سبب ساز وجود احکام خاص مسجد، غالبا مکانی سوا محل عبادت برای وضو تخصیص داده می شد.[۲۱] در تاریخ شیعه همچون اهل تسنن، اهمیت مساجد و توان آنها فراز و نشیب فراوان داشته می باشد. مسجد مرقدهای شیعه ها در کربلا و نجف از امان آل بویه(قرن‌های چهارم و تا پنجم قمری) و صفویه(قرن‌های دهم تا یازدهم قمری) برخوردار بوده است. سلسله فاطمی اسماعیلیه(قرن‌های چهارم تا ششم قمری) مساجد بسیاری را در شمال آفریقا تا مصر و حجاز سازه کرد و در زیر حمایت قرار بخشید. صفویه همین عمل را در جمهوری اسلامی ایران و کشورهای ساحل خلیج عجم انجام بخشید. با این موقتی، هنگامی که جمعیت شیعه مقهور نیروهای سنی شدند، خیر فقط روند مسجدسازی به ترازو بخش اعظمی کاهش یافت؛ بلکه برگزاری مراسمی مانند نماز آدینه نیز رو به کاستی بنیان.[۲۲]
احکام و آداب مسجد
از به عبارتی زمان که مسجد در اسلام نهاد گذارده شد، احکام و آدابی برای حضور در آن و رفت و آمد به آن در قرآن و حدیث بیان گشت. به ظواهر، نخستین احکام و آدابی که برای مسجد برشمرده شد، مرتبط با اموری مانند طهارت و نظافت بود. مثلا، پیشنهاد‌هایی اکید از رسول اکرم(ص) درباره اجر پاکیزه کردن مسجد و ملامت کثیف کردن آن، در مشت هست که در مورد «آداب» می‌گنجند.[۲۳] درباره فرد نمازگزار و شی ها و حالات مرتبط با وی نیز احکام شرعی خاصی حال و روز شد‌ه‌است؛ مثلا ورود به مسجد در شرایط جنابت حرام شمرده گردیده یا این که پوشیدن لباس سپید و پاکیزه برای حضور در مسجد مستحب و خرقه سیاه و پلشت مکروه میباشد.[۲۴]
مداقه و فضیلت مسجد
عبدالحسین زرین‌کوب:
«در زمان نسلها و قرنها در مسافت آفاق گوناگون، هنر اسلامی ملجائی پاک‌خیس و نمایشگاهی امن‌خیس از مسجد نداشته میباشد.»[۲۵]
در تمدن اسلامی، متاثر از قرآن کریم ومهربان و احادیث بزرگان دینی، مسجد حرمت و مقام ویژه‌ای داراست. قرآن کریم ومهربان برپا داشتن و نگهداری مسجد را کار کسانی خوانده که به خداوند و روز قیامت ایمان دارند.[۲۶] قداست و فضیلت مسجد نزد مسلمانها از عامل ها مراقبت بنای آن بوده میباشد. مسلمان ها بنابر آموزه‌های اسلامی، خویش را موظف به نگهداری و تعمیر مساجد می‌دانستند و به‌این رو، می‌کوشیدند در عمارت، حفظ و تجدید بنا مسجد نقشی بر عهده گیرند.[۲۷]
مسجد مهم‌ترین بنای حوزه فرهنگ اسلامی میباشد چون در طی چهارده قرن همه نبوغ و آمادگی معنوی و هنری و مهارتهای صنعتی در ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته است.[۲۸]
معماری
مساجد در مناطق مختلف عالم به حیث معماری شباهت‌هایی بسیار به یکدیگر دارا هستند؛ با این موقتا، در هر حوزه‌‌ای پذیرای مختصات معماری و هنری آن حوزه نیز گردیده و تفاوتهایی با دیگر مساجد یافته‌اند. براین اساس، معماری مساجد هر میهن گویای خصوصیت‌های معماری ساکن آن کشور گردیده‌است.[۲۹]
مساجد در کشورها و بخشها متعدد علی رغم اختلافهای معماری، بناها، بخشها و اشیای زیر را تمامی دارایند:
منبر
قبل از ظهور اسلام منبر در حجاز وجود نداشت و سخنرانان برای سخنرانی بر نیزه توکل می‌دادند و سخن می‌راندند. نبی اکرم(ص) نیز آغاز رسالت به طور ایستاده و با توکل بر درختی (استوانه حنانه) خطبه می خواند تا این که برای وی منبری با سه یا این که چهار پله ساختند. در بعضی منابع روایی از واژه «منبر» برای سخنرانی پیامبر(ص) خاطر گردیده که شاید بتوان از آن برداشت کرد که در آن مجال منبر به کار می‌رفته می باشد؛ برای مثال کلینی آورده می باشد: «صعد فرستاده الله(ص) المنبر ذات یوم فحمد الله و اثنی علیه و...؛ روزی نبی(ص) از منبر بالا رفت و آنگاه خدای را تشکر و ستایش اعلام‌کرد و....»[۳۰] اما در این که چه کسی برای وی منبر ایجاد کرد اختلاف است. منابع از غلام زنی از انصار،[۳۱] غلام زنی از مهاجران،[۳۲] یک کدام از صحابه[۳۳] یا این که مردی رومی نام برده‌اند.[۳۴]
منبر استارت محل راهنمایی رسول اکرم(ص) برای مؤمنان و رده تجلی سخن آفریدگار بر گویش وی بود. سپس حضرت، در مساجد جامع شهرهای متعدد منبر ساختند و به‌تدریج در قرنها بعدی تاکنون این سنت به تمامی مساجد شهرها و روستاهای گسترش یافت. منبر در طول تاریخ از کارآمدترین اجزای مسجد بوده میباشد. منبر تریبون حکومت اسلامی بود، از آن برای نقص خطبه و راهنمایی و اعلام مواضع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی استعمال میشد. با سپری شد زمان، مبلغان و واعظان از آن برای تبلیغ دین، فقها برای ذکر احکام آئین و درس دادن معارف اسلامی، مفسران برای تبیین نکات قرآنی و محدثان برای ذکر و املای روایات به کارگیری کرده‌اند.[۳۵]
محراب
نوشتار اصلی: محراب
محراب یک تورفتگی قوسدار میباشد که در دیوار قبله درنظرگرفته شده می باشد و جهت مسجد الحرام را نشانه می دهد. محراب این چنین، در آخرها سده نخستین هجری اختراع شد. قبل از آن، جهت قبله را در مساجد گشوده سوای دیوار از روش فرو کردن عمودی در ماسه یا این که چنان که در منزل فرستاده در مدینه عمل شد، به یاری یک قطعه سنگ نشانه می‌دادند.[۳۶]
مناره
مناره، بنا‌ای ساختمان بلند‌مانند است که کارکرد نخستین‌اش اذان گفتن بر فراز آن هنگام نمازهای پنجگانه بوده می باشد. مأذنه، مئذنه، منار، صومعه و گل‌تیم، نامهای دیگری هستند که برای این بنا به عمل می روند. در حین نبی(ص)مساجد مناره نداشتند. با توسعه و گسترش دولت اسلامی و تعالی‌خیس شدن شهرها، مایحتاج شد تا در کنار هر مسجدی مناره‌ای برای اذان اعلام کردن و با خبر کردن عموم از وقت نماز بسازند. امروزه که مسلمان ها از وسایل دیگری برای تدبیر از وقت نماز و شنیدن اذان سود می برند، کارکرد مناره‌ها صرفا تزئینی و تشخیص مساجد از سایر بناهای شهر میباشد.[۳۷] تعداد مناره‌های مساجد در مناطق گوناگون یکسان وجود ندارد. در کشور‌ایران، چیر
معماری مسجد معاصر